Ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός και οι Νεομάρτυρες

Ομιλία του Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου κ. ΙΕΡΟΘΕΟΥ κατά την πανηγυρική πολυαρχιερατική Θεία Λειτουργία της εορτής του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού στην Ιερά Μονή Αγίου Κοσμά στο Μέγα Δένδρο Θέρμου, ενώπιον του Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας

(24 Αυγούστου 2018)

Εξοχώτατε Πρόεδρε της Ελληνικής Δημοκρατίας,

Σεβασμιώτατοι Αρχιερείς,

Αγαπητοί αδελφοί,

Το ιστορικό Θέρμο, και γενικότερα η Αιτωλοακαρνανία, καυχάται για το ότι είναι ο τόπος όπου γεννήθηκε, μεγάλωσε και έδρασε ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Εδώ είδε το φως των οφθαλμών του, είδε την δημιουργία του Θεού, εγνώρισε την πατροπαράδοτη ευσέβεια και από τα μέρη αυτά άρχισε τις ιερα-ποστολικές περιοδείες του. Από τότε τον διεκδικούν πολλοί τόποι, και καυχώνται οι άνθρωποι από όπου πέρασε, όπου υπάρχουν αποδείξεις η πλη-ροφορίες ότι εδίδαξε, όπου ανοικοδομήθηκαν Ναοί επ’ ονόματί του, όπου μαρτύρησε.

Έτσι, σήμερα έγινε ένας οικουμενικός άνθρωπος, ένας Ισαπόστολος, που έκανε μια μεγάλη επανάσταση στην εποχή του, ένας άνθρωπος με ζήλο Θεού, σε δύσκολες συνθήκες. Διότι η επανάσταση δεν μπορεί να ερμηνεύεται και να προσδιορίζεται μόνον με όπλα και βόμβες, αλλά με ιδέες, κυρίως, όμως, με τον λόγο που προέρχεται από μια εσωτερική αναγέννηση και πληρότητα των ανθρώπων.

Κατά τον γνωστό λόγο του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά «λόγω παλαίει πας λόγος, βίω δε τις;». Κάθε λόγος, κάθε ιδέα έχουν και τον αντίλογό τους, αλλά κανείς δεν μπορεί να παλαίση με έναν άνθρωπο που έχει μια πνευματική πίστη, κυρίως την «ενυπό¬στατον πίστιν» που είναι ο Χριστός. Αυτό το γνωρίζουμε από τους Αποστόλους και τους μάρτυρας που με την ζωή τους και τον καθαρό και ευθύ λόγο, μετέτρεψαν την σιδηρόφρακτη εθνική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία σε Χριστιανική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Αυτό το βλέπουμε και στον άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, ο οποίος υπονόμευσε θετικά και αποτελεσματικά την Οθωμανική Αυτοκρατορία, με την ιδιότητα του Ισαποστόλου και του Νεομάρτυρος.

Αυτό θα το δούμε, όταν εξετάσουμε την μεγάλη προσφορά των Νεο-μαρτύρων, στους οποίους συγκαταλέγεται ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, για την διαφύλαξη της Ελληνορθόδοξης παραδόσεως στο υπόδουλο Ελληνικό Έθνος, αλλά και την προσφορά τους στην απελευθέρωσή του το 1821.

1.Η αξία των Νεομαρτύρων

Πράγματι, η διαφύλαξη της Εθνικής συνείδησης στους υπόδουλους Ρωμηούς και η άσβεστη φλόγα της ελευθερίας οφειλόταν σε πολλούς παράγοντες, ήτοι στην λειτουργία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, με την θεία Λειτουργία, τα λειτουργικά κείμενα, τα μυστήρια, τις ακολουθίες και την όλη δομή της, κυρίως με την δράση των Οικουμενικών Πατριαρχών και των Συνόδων τους. Έπειτα, οφείλεται στην κατά τόπους προσφορά των Δημογεροντιών, την λειτουργία των Σχολείων και των Σχολών, όπου ήταν δυνατόν να λειτουργήσουν, η να παραλειτουργήσουν, με την παιδεία που προσέφεραν. Ακόμη, προσφερόταν από τους λόγιους Ρωμηούς που μετανάστευαν εκτός του υπόδουλου χώρου, οι οποίοι μαζί με τους εμπόρους, που είχαν πάντοτε στραμένη την προσοχή τους στο υπόδουλο Γένος, προσέφεραν με τον τρόπο τους για την διατήρηση της άσβεστης μνήμης του Γένους των Ρωμαίων.

Μεταξύ αυτών σπουδαία προσφορά στην παραμονή στην ορθόδοξη πίστη, την αναζήτηση της ελευθερίας και τελικά τα επαναστατικά κινήματα, με αποκορύφωμα την επανάσταση του 1821, προέρχεται από τους Νεομάρτυρες, μεταξύ των οποίων σημαίνουσα θέση κατέχει ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός.

Νεομάρτυρες λέγονται οι Χριστιανοί εκείνοι, η ακόμη και μερικοί εκχριστιανισθέντες Μουσουλμάνοι, όπως ο Νεομάρτυς Αχμέτ, που ομολογούσαν τον Χριστό ως αληθινό Θεό και γι’ αυτό οι Οθωμανοί τους καταδίκαζαν σε θάνατο. Εκείνο που έχει σημασία με τους Νεομάρτυρες, που τους ξεχωρίζει από τους Εθνομάρτυρες, είναι ότι έδιναν την ομολογία ότι ο Χριστός είναι αληθινός Θεός και όχι ο Αλάχ των Μουσουλμάνων, έκαναν, δηλαδή, την σαφή διάκριση μεταξύ του Θεού που διακηρύσσει η Εκκλησία και του θεού των Μουσουλμάνων. Αυτό σημαίνει ότι δεν διακρίνονταν από έναν θρησκευτικό συγκρητισμό, την σχετικοκρατία η τον σχετικισμό, ούτε διακρίνονταν από την αρχή της θρησκευτικής περιεκτικότητας, αλλά διακατέχονταν από την αρχή της αποκλειστικότητας, ότι δηλαδή ο Χριστός είναι ο μοναδικός Θεός.

Επί πλέον, οι Νεομάρτυρες υπέμειναν με αγιοπνευματική υπομονή το μαρτύριο, χωρίς να αγανακτούν η να υβρίζουν, αλλά το έκαναν με χαρά και προσεύχονταν για τους βασανιστές τους. Ακόμη δε, αμέσως μετά το μαρτύριο ακολουθούσαν θαυματουργικές ενέργειες, ιάσεις ασθενειών, απαλλαγή βασανιστικών προβλημάτων, και πολλά άλλα, γι’ αυτό και αμέσως άρχισε η τιμή τους με καθιέρωση εορτών, ανοικοδόμηση ιερών Ναών η παρεκκλησίων, τιμητική προσκύνηση των ιερών λειψάνων τους.

Αυτές είναι οι βασικές διαφορές μεταξύ των Νεομαρτύρων και των Εθνομαρτύρων. Έτσι, η τιμή του αγίου Κοσμά άρχισε αμέσως από το μαρτύριό του, όπως φαίνεται στην Πρωτεύουσα της Ηπείρου, τα Ιωάννινα.

Έτσι, το μαρτύριο των Νεομαρτύρων και οι τιμητικές εκδηλώσεις υπήρξαν εστίες τόσο εκκλησιαστικές, όσο και εθνικές. Γύρω από τον τάφο των Νεομαρτύρων αναπτυσσόταν μια εκκλησιαστική ζωή με όλα τα συνεπα-κόλουθα, ήτοι διάκριση μεταξύ της Ορθοδόξου θεολογίας και θρη¬σκευτικής ιδεολογίας, και διατήρηση της φλόγας της ελευθερίας, πνευματικής και εθνικής.

Δεν υπάρχει πόλη στην οποία δεν αναπτύσσονταν τέτοιες πνευματικές εστίες που συνετέλεσαν τελικά στην έκρηξη της Επαναστάσεως του 1821. Ο άγιος Γεώργιος στα Ιωάννινα, ο άγιος Θεόδωρος στην Μυτιλήνη, ο άγιος Κωνσταντίνος ο Υδραίος στην Ρόδο, οι άγιοι Δημήτριος και Παύλος στην Τρίπολη και πολλοί άλλοι, και τελικά ο άγιος Κοσμάς σε όλο το υπόδουλο γένος ήταν εκείνοι που διαμόρφωσαν το κλίμα της Επαναστάσεως των Ρωμηών. Δεν πρέπει κανείς να υποτιμά αυτήν την πνευματική υποδομή του απελευθερωτικού αγώνα.

2. Το «Νέο μαρτυρολόγιο»

Σε επίρρωση των ανωτέρω θέλω να αναφερθώ στο ότι ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, που έζησε κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, μεταξύ των άλλων βιβλίων, συνέγραψε και το βιβλίο με τίτλο: «Νέον Μαρτυρολόγιον», στο οποίο συγκέντρωσε τον βίο, και κυρίως το μαρτύριο των Νεομαρτύρων, που μαρτύρησαν μέχρι την εποχή του.

Το σπουδαιότατο αυτό βιβλίο τελικά αποδείχθηκε ένα επαναστατικό βιβλίο κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Συνήθως, δίνεται σημασία από πολλούς στον «Θούριο του Ρήγα» η στην «Ελληνική Νομαρχία» και αγνοείται η μεγάλη προσφορά του αντιστασιακού αυτού βιβλίου του αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, το οποίο μάλιστα προήλθε μέσα από τα σπλάγχνα της Ρωμηοσύνης και όχι έξω από αυτήν.

Το βιβλίο αυτό είναι ένα σάλπισμα πνευματικής ελευθερίας, και αυτό γιατί καταγράφοντας ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης το μαρτύριο των Νεομαρτύρων βρίσκει την ευκαιρία, χωρίς να φοβάται τους κατακτητές, να προτρέψη τους Ρωμηούς να υπομένουν τους πειρασμούς, να παραμένουν σταθεροί στην Χριστιανική Εκκλησία, να μετανοήσουν όσοι είχαν αρνηθή τον Χριστό και αλλαξοπίστησαν, και τους προτρέπει ακόμη να μαρτυρήσουν για τον Χριστό. Μεταξύ των άλλων τους απευθύνει τις εξής προτροπές, που τις θέτει στο στόμα των Νεομαρτύρων:

«Λάβετε παράδειγμα υπομονής των θλίψεων όπου δοκιμάζετε και από ημάς τους συναδελφούς σας... Και εσείς αν υπομένετε μετά ευχαριστίας, δια το όνομα του Χριστού, τους δαρμούς, τας φυλακάς, τας αλύσεις, τας αγγαρείας, τας ζημίας, τα ανυπόφορα δοσίματα, και άλλα βάσανα οπού σας κάνουν οι κρατούντες, βέβαια ως Μάρτυρες τη προαιρέσει λογίζεσθε κοντά εις τον Θεόν».

Ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης δεν ηρκείτο να τονίζη την υπομονή, αλλά τους προτρέπει να μη αλλαξοπιστίσουν, καίτοι ευρίσκονται εν μέσω λύκων. Λέγει: «Φυλαχθήτε... να μη σας κλέψουν τον θησαυρόν της Αγίας σας πίστεως... Ενθυμηθήτε πως ο δεσπότης μας Χριστός οπού σας έβαλεν ωσάν τα πρόβατα ανάμεσα εις τα ανήμερα θηρία, σας έδωκε τοιαύτην παραγγελίαν, να είσθε φρόνιμοι ως το φίδι». Τους προέτρεπε να μη προτιμήσουν «το σκότος από το φώς˙ το ψεύδος από την αλήθειαν˙ το χαλκούν και κάλπικον νόμισμα από το καθαρόν και δοκιμασμένον μάλαγμα». Και φθάνει να πη τον φοβερό λόγο: «Μη σας φοβίζουν, αδελφοί, τα άγρια πρόσωπα των τυράννων, ούτε το πλήθος αυτών, ούτε η φωναίς τους, ούτε η φοβέραις τους. Μη σας φοβίσουν η πληγαίς, η σπάθαις, η αλυσίδαις, η φυλακαίς. Μη σας φοβίσουν η φούρκαις, τα τζεγγέλια, η πυρκαϊαίς».

Είναι όντως φοβερές αυτές οι αντιστασιακές προτροπές στον ρωμαίϊκο λαό από τον άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη, κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας, με αφορμή την διήγηση του μαρτυρίου των Νεομαρτύρων.

Ο τύπος του επαναστατημένου Έλληνα, ήταν ο τύπος των ορθοδόξων Ρωμηών, όπως διαμορφώθηκαν από την ζωή της Εκκλησίας και της θυσίας των Νεομαρτύρων. Γι’ αυτό η επικεφαλίδα που έβαλαν οι επαναστατημένοι Έλληνες στο πρώτο απελευθερωτικό Σύνταγμα της Επιδαύρου του 1822 και διακήρυξη της Ανεξαρτησίας ήταν: «Εν ονόματι της Αγίας και Αδιαιρέτου Τριάδος». Και αμέσως μετά υπάρχει η εξήγηση: «Το ελληνικόν έθνος, το υπό την φρικώδη Οθωμανικήν δυναστείαν, μη δυνάμενον να φέρη τον βαρύτατον και απαραδειγμάτιστον ζυγόν της τυραννίας, και αποσείσαν αυτόν μεγάλαις θυσίαις, κηρύσσει σήμερον δια των νομίμων Παραστατών του, εις Εθνικήν Συνέλευσιν, ενώπιον Θεού και ανθρώπων, την πολιτικήν αυτού ύπαρξιν και ανεξαρτησίαν». Ας προσέξουμε ότι η δήλωση αυτή έγινε «ενώπιον Θεού και ανθρώπων», δηλαδή του Τριαδικού Θεού, που επικαλούντο στην αρχή, και τους ανθρώπους που πιστεύουν σε Αυτόν.

Οπότε φαίνεται σαφώς ότι το προοίμιο του Συντάγματος στον Τριαδικό Θεό, όπως έχει ευφυώς τονισθή, δεν παράγει «έννομες συνέπειες θρησκευτικού χαρακτήρα», ούτε έχει απλώς μια «ιστορική αξία», αλλά «απόρρητα διακηρύσσει ότι το ελληνικό κράτος δεν είναι ένα έξωθεν ορμώμενο, συμβατικό υβρίδιο των Μεγάλων Δυνάμεων, προϊόν του από 3.2.1830 Πρωτοκόλλου του Λονδίνου, αλλά είναι απότοκο μιας ριζοσπαστικής διαδικασίας με επαναστατική βάση και λαϊκή αφετηρία» (Θεόδωρος Παπαγεωργίου). Ενδεχομένως, απάλειψη αυτού του προοιμίου του Συντάγματος θα φανερώση εν τοις πράγμασι απάρνηση των ουσιαστικών προϋποθέσεων της ελευθερίας της πατρίδος μας.

Έτσι, αυτή η συνείδηση των Ρωμηών διαμορφώθηκε από την διδασκαλία του αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ο οποίος άρχιζε τις ομιλίες του από το τι είναι η Αγία Τριάδα, και πως αυτή η διδασκαλία επηρεάζει όλη την ζωή του ανθρώπου.

Εξοχώτατε Πρόεδρε της Ελληνικής Δημοκρατίας,

Σεβασμιώτατοι Αρχιερείς,

Αγαπητοί αδελφοί,

Η πίστη στον Τριαδικό Θεό που είχαν οι Νεομάρτυρες και ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ήταν εκείνη που κράτησε και τον ελληνισμό. Αντίθετα, στην Μεγάλη Ελλάδα, την Κάτω Ιταλία, την Σικελία, όπου ανθούσε ο ελληνισμός, χάθηκε τελείως και η ελληνική παράδοση, αν και διδάχθηκε η ελληνική φιλοσοφία των Προσωκρατικών φιλοσόφων και του Πλάτωνος, και κυριαρχούσε η ελληνική γλώσσα, όταν χάθηκε η ορθόδοξη πίστη.

Στον άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, Ισαπόστολο και Ιερομάρτυρα, όπως και στους άλλους Νεομάρτυρες οφείλουμε πολλά, κυρίως την διατήρηση της Ορθοδόξου πίστεώς μας, την αγωνιστικότητα, και την ελευθερία της Πατρίδας μας. Ας ζητήσουμε τις προσευχές τους για όλους μας, που ζούμε σε μια χώρα στην οποία δεχόμαστε πολλές θρησκευτικές και αλλότριες πολιτιστικές επιδράσεις, με τον λεγόμενο μοντερνισμό, τον μεταμοντερνισμό, τον μεταχριστιανισμό, την μεταορθοδοξία, τον σχετικισμό. Οι άγιοι να πρεσβεύουν για να αντισταθούμε σε κάθε τι που αλλοιώνει αυτόν τον ατίμητο θησαυρό της ελληνορθοδόξου παραδόσεώς μας, δηλαδή καταστρέφει το «μεδούλι» του Γένους μας.