Η εικόνα της Βαπτίσεως του Κυρίου

Του Π. Ευδοκίμωφ*

Μέχρι τον Δ ́ αιώνα, η Γέννηση και η Βάπτιση του Κυρίου εορτάζονταν την ίδια ημέρα. Η ενότης τους είναι ακόμη ορατή στην παρόμοια σύσταση των ακολουθιών αυτών των δύο εορτών και δείχνει μια ορισμένη συμπλήρωση του γεγονότος της Γεννήσεως σ ̉ εκείνο της Βαπτίσεως. Στη Γέννηση του, λέγει ο άγιος Ιερώνυμος, ο Υιός του Θεού ήλθε στον κόσμο με κρυφό τρόπο, στην Βάπτιση του εμφανίστηκε με φανερό τρόπο. Επίσης ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος: Τα Θεοφάνεια δεν είναι η εορτή της Γεννήσεως αλλά της Βαπτίσεως. Πριν ήταν άγνωστη από το λαό, με τη Βάπτιση, αποκαλύπτεται σε όλους.

Στη Γέννηση, το Άγιο Πνεύμα κατεβαίνει στην Παρθένο και την κάνει πραγματικά Θεοτόκο, Μητέρα του Θεού: «το γενώμενον άγιον κληθήσεται υιός Θεού» (Λουκ. 1, 35). «Το δε παιδίον ηύξανε... και χάρις Θεού ην επ̉ αυτό» (Λουκ. 2, 40). «Και Ιησούς προέκοπτε σοφία και ηλικία και χάριτι» (Λουκ. 2, 52). Για να είναι αληθινός άνθρωπος, η ανθρώπινη φύση του Χριστού περνά από τη φυσική και προοδευτική ανάπτυξή της· η χάρη του Πνεύματος τη συνοδεύει, αλλά δεν είναι ακόμη η Υπόσταση του Πνεύματος που αναπαύεται σ ̉ αυτόν όπως αυτή αναπαύεται αιώνια στη θεότητά του. Λοιπόν, μιλώντας για τη Βάπτιση, ο άγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων και ο άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός αναφέρουν τις Πράξεις (10, 38): «Ιησούν τον από Ναζαρέτ, ως έχρισεν αυτόν ο Θεός Πνεύματι Αγίω», και υπογραμμίζουν στο γεγονός το ύψιστο σημείο της ωριμότητος, την κατακόρυφη εκδήλωση της ανθρωπότητος του Κυρίου από τότε εντελώς θεοποιημένη. Είναι ο Χριστός, ο Κεχρισμένος· το πνεύμα αποκαλύπτει την Ανθρωπότητά του στον Πατέρα, και ο Πατήρ τη δέχεται σαν τον Υιό του: «Και ιδού φωνή εκ των ουρανών λέγουσα: ούτος εστίν ο υιός μου ο αγαπητός, εν ω ευδόκησα» (Ματθ. 3, 17). Το πνεύμα κατεβαίνει στον σαρκωθέντα Υιό σαν η πνοή υιοθεσίας κατά την ίδια στιγμή όπου ο Πατήρ λέγει: «εγώ σήμερον γεγέννηκά σε».

Η στοργή μου η εύνοιά μου είναι η αγάπη του Πατρός και του Υιού που από τότε αναπαύεται στο Χριστό στην υποστατική κάθοδο του Πνεύματος. Ο Θεός - Άνθρωπος αποκαλύπτεται πραγματικά Υιός στις δύο φύσεις του και αυτό το πλήρωμα του αληθινού Θεού και αληθινού ανθρώπου θα διαβεβαιωθεί πάλι κατά το χρόνο της Μεταμορφώσεως σαν ενέργεια πια εκδηλωμένη στη Βάπτιση: «Ούτος εστίν ο υιός μου ο αγαπητός». Γι ̉ αυτό η Βάπτιση ονομάζεται Θεοφάνεια, Επιφάνεια, εκδήλωση των Τριών Προσώπων στην ομόφωνη μαρτυρία τους. Εάν το τροπάριο της Μεταμορφώσεως λέγει: Μεταμορφώθηκες για να δείξεις στους μαθητές σου τη δόξα σου, το τροπάριο της Βαπτίσεως αναγγέλλει: Κατά την Βάπτιση σου στον Ιορδάνη, Χριστέ... η φωνή του Πατρός σε μαρτύρησε δίνοντάς σου το όνομα του αγαπημένου Υιού και του Πνεύματος, με τη μορφή του περιστεριού, διαβεβαίωσε την αναμφισβήτητη αλήθεια αυτού του λόγου...

Όλος, ο πυκνός και συγκεντρωμένος συμβολισμός της Βαπτίσεως που η εικόνα της εορτής μας δείχνει, κάνει να κατανοήσουμε τη φοβερή έκταση αυτής της πράξεως.

Η λειτουργική ανταπόκριση των εορτών το υπογραμμίζει ρητά: οι ψαλμωδίες της ακολουθίας της 3ης Ιανουαρίου παρουσιάζουν μια εκπληκτική αναλογία με εκείνες της Μεγάλης Τετάρτης, η ακολουθία της 4ης Ιανουαρίου με εκείνη της Μεγάλης Πέμπτης και η ακολουθία της 5ης Ιανουαρίου με εκείνη της Μεγάλης Παρασκευής και του Μεγάλου Σαββάτου.

Ο άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής έχει χρισθεί με μια υπηρεσία μαρτυρίας: είναι ο μάρτυρας της υποταγής του Χριστού, της τελευταίας κένωσεώς του. Αλλά στον Ιωάννη Βαπτιστή σαν Αρχέτυπο, σαν αντιπρόσωπο του ανθρωπίνου γένους, είναι όλη η Ανθρωπότης που είναι ο μάρτυρας της θείας Αγάπης. Η «Φιλανθρωπία του Θεού» μεσουρανεί στην πράξη της Βαπτίσεως, «εκπλήρωση της δικαιοσύνης», με το θάνατο και την ανάσταση στο τέλος εκπλήρωση της προαιώνιας αποφάσεως που έχουμε παρατηρήσει στην εικόνα της Τριάδος.

Το Δ ευαγγέλιο μιλά για τον Ιωάννη στον πρόλογό του, αμέσως μετά το Λόγο, που είναι στην αρχή, και όταν διαβάζει κανείς υπήρχε άνθρωπος απεσταλμένος από το Θεό, αισθάνεται ότι η έλευσή του, σε μια ορισμένη έννοια έρχεται επίσης από την αρχή, την αιωνιότητα. Ο ουρανός ανοίγει μπροστά από αυτόν και μαρτυρεί: «ότι τεθέαμαι το Πνεύμα καταβαίνον επ ̉ αυτόν... ούτος εστίν ο Υιός του Θεού» (Ιω. 1, 29 -34)· σ ̉ αυτό τον σύντομο λόγο είναι πια, με μια μορφή περιορισμένη όλο το Ευαγγέλιο. Ο Ιωάννης είναι αυτός που γνωρίζει, προσδιορίζει τον Αμνό γιατί είναι μυημένος στο μυστήριο του «εσφαγμένου Αρνίου από καταβολής κόσμου...».

Η λειτουργία ονομάζει τον Ιωάννη: κήρυκα, άγγελο και απόστολο. Μαρτυρεί και η φωνή του Νυμφίου προκαλεί την πρώτη αποστολική κλήση: «Ανδρέας και Ιωάννης ακολουθούν τον Ιησούν» (Ιω. 1, 37). Πιο αργά, εγκαταλείπει αυτό τον κόσμο και κατεβαίνει στον Άδη σαν Πρόδρομος της Καλής Αγγελίας.

Το βάπτισμα του Ιωάννη προ των Θεοφανείων δεν ήταν παρά ένα «βάπτισμα μετανοίας εις άφεσιν αμαρτιών» (Λουκ. 3, 3), ήταν η μεταβολή της τελευταίας αναμονής. Πηγαίνοντας στον Ιορδάνη, ο Ιησούς δεν πήγε να μετανοήσει αφού ήταν χωρίς αμάρτημα· να πούμε ότι έδωσε το παράδειγμα της ταπεινότητος δεν απαντά ακόμη στο μέγεθος του γεγονότος.

Η βάπτιση του Ιησού είναι η προσωπική Πεντηκοστή του, η κάθοδος του Αγίου Πνεύματος και τα τριαδικά Θεοφάνεια: Κατά το χρόνο της βαπτίσεώς σου στον Ιορδάνη, Κύριε, εκδηλώθηκε η προσκύνηση που χρειαζόταν στην αγία Τριάδα (τροπάριο εορτής). Είναι από αυτό το πλήρωμα που έρχεται το μυστήριο του βαπτίσματος στο όνομα του Ιησού, αυτό το όνομα καθορίζεται, άμεσα στον πλήρη βαπτιστικό τύπο: «εις το όνομα του Πατρός, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος». Τα λειτουργικά κείμενα ονομάζουν την εορτή το μεγάλο Νέο Έτος γιατί το συμβάν επανέρχεται στο φως της Τριάδος.

Η εικόνα των Θεοφανείων προσφέρει την ευαγγελική διήγηση αλλά προσθέτει μερικές λεπτομέρειες που έχουν χρησιμοποιηθεί στη λειτουργία της εορτής και δείχνει αυτό που ο Ιωάννης θα μπορούσε να διηγηθεί.

Επάνω στην εικόνα ένα τμήμα ενός κύκλου παριστά τούς ουρανούς που ανοίγουν, και κάποτε από μια διπλή πτυχή που ομοιάζει με κροσσό ενός σύννεφου, βγαίνει το χέρι του Πατρός που ευλογεί. Από αυτό τον κύκλο αναχωρούν ακτίνες φωτός, χαρακτηριστικό του Αγίου Πνεύματος, και που φωτίζουν το περιστέρι. Αυτόματη ανάμνηση του αρχικού λόγου «και εγένετο φως», η εκδηλωτική ενέργεια του Πνεύματος, αποκαλύπτει τον τριαδικό Θεό: Η Τριάδα, ο Θεός μας, μας εκδηλώνεται χωρίς διαίρεση. Ο Χριστός ήλθε για να είναι το φως του κόσμου, που φωτίζει αυτούς που κάθονταν στα σκοτάδια (Ματθ. 4, 16) από εκεί δε το όνομα της «Εορτής των φώτων». Ενώ ο Χριστός κατέβαινε στα νερά, η φωτιά άναψε μέσα στον Ιορδάνη, είναι η Πεντηκοστή του Κυρίου και ο προεικονισμένος Λόγος, με στύλο φωτός δείχνει ότι το βάπτισμα είναι φωτισμός, γέννηση της υπάρξεως στο θείο φως.

Άλλοτε την παραμονή της εορτής γινόταν το βάπτισμα των κατηχουμένων και ο ναός ήταν πλημμυρισμένος από φως, σημείο μυήσεως στη γνώση του Θεού. Ο μάρτυρας αυτού του φωτός, ο άγιος Ιωάννης είναι δοσμένος στο γεγονός γιατί αυτός ο ίδιος είναι «ο λύχνος ο καιόμενος και φαίνων» και οι άνθρωποι έρχονταν «αγαλλιαθήναι εν τω φωτί αυτού» (Ιω. 5, 35).

Η κάθοδος του Αγίου Πνεύματος με τη μορφή ενός περιστεριού εκφράζει την κίνηση του Πατρός που φέρεται προς τον Υιό του. Εξ άλλου, εξηγείται, κατά τούς Πατέρες, κατ ̉ αναλογία με τον κατακλυσμό και το περιστέρι με τον κλάδο ελαίας, σημείο της ειρήνης. Το Άγιο Πνεύμα που φέρεται επάνω από τα αρχέγονα νερά ανέδειξε τη Ζωή, επίσης αυτό που αιωρείται επάνω στα νερά του Ιορδάνη, προκαλεί τη δεύτερη γέννηση του νέου δημιουργήματος.

Ο Χριστός παριστάνεται ορθός ενάντια προς το βυθό του νερού σκεπασμένος από τα κύματα του Ιορδάνη. Από την αρχή της αποστολής του, ο Ιησούς αντιμετωπίζει τα κοσμικά στοιχεία που περιέχουν σκοτεινές δυνάμεις: το νερό, τον αέρα και την έρημο. Η διάβαση της Ερυθράς Θαλάσσης είναι από τις μορφές του βαπτίσματος: η νίκη από το Θεό του δράκοντος της θαλάσσης, του τέρατος Rahab. Ένα ιδιόμελο της εορτής κάνει να κατανοήσουμε τον Κύριο λέγοντας στον Ιωάννη Βαπτιστή: Προφήτη, έλα να με βαπτίσεις... Βιάζομαι να χαθεί ο κρυμμένος στα νερά εχθρός, ο πρίγκιπας του σκότους, για να απελευθερώσω τον κόσμο από τα δίχτυα του παραχωρώντας του την αιώνια ζωή. Έτσι, μπαίνοντας στον Ιορδάνη ο Κύριος, καθαρίζει τα νερά: Σήμερα τα κύματα του Ιορδάνη μεταβάλλονται σε φάρμακο και όλη η δημιουργία ποτίζεται με μυστικά κύματα... (ευχή αγίου Σωφρονίου). Είναι όλο το σύμπαν που δέχεται την αγιοποίησή του: Ο Χριστός βαπτίζεται· βγαίνει από το νερό και με αυτό αποκαλύπτει τον κόσμο (ιδιόμελο του Κοσμά). Σπάζει το κεφάλι των δρακόντων και αναζωογονεί τον Αδάμ, είναι η ανάπλαση της ανθρωπίνης υπάρξεως, η αναγέννησή της στο καθαριστικό λουτρό του μυστηρίου. Ο Δίδυμος Τυφλός καθορίζει: «ο δε Κύριος έδωκέ μοι μητέρα την κολυμβήθραν (Εκκλησία), πατέρα τον Ύψιστον, αδελφόν τον δι ̉ ημάς βαπτισθέντα Σωτήρα».

Στην εικόνα με το δεξιό του χέρι ο Χριστός ευλογεί τα νερά και τα ετοιμάζει να γίνουν τα νερά της βαπτίσεως που αγιάζει με την ίδια του κατάδυση. Το νερό αλλάζει σημασία, άλλοτε εικόνα του θανάτου (κατακλυσμός), είναι τώρα η πηγή του ύδατος της ζωής (Αποκ. 21, 6· Ιω. 4, 14). Μυσταγωγικά το νερό της βαπτίσεως δέχεται την αξία του αίματος του Χριστού.

Στα πόδια του Κυρίου, στα νερά του Ιορδάνη, η εικόνα δείχνει δύο μικρές ανθρώπινες μορφές, εικονογράφηση των παλαιοδιαθηκικών κειμένων που αποτελούν μέρος της ακολουθίας: «τι σοι εστί, θάλασσα ότι έφυγες, και συ Ιορδάνη, ότι εστράφης εις τα οπίσω» (Ψαλμ.113, 5). Το τροπάριο (ήχος Δ ) εξηγεί: «Απεστρέφετο ποτέ, ο Ιορδάνης ποταμός, τη μηλωτή Ελισσαιέ, αναληφθέντος Ηλιού και διηρείτο τα ύδατα ένθεν και ένθεν· και γέγονεν αυτώ ξηρά οδός η υγρά εις τύπον αληθώς του Βαπτίσματος, δι ̉ ου ημείς την ρέουσαν του βίου διαπερώμεν διάβασιν». Εικόνα συμβολική που μιλά για τη μετάνοια ακόμη αόρατη της κοσμικής φύσεως, της μεταστροφής της οντολογίας της. Η ευλογία της υδρόβιας φύσεως αγιάζει την ίδια αρχή της επίγειας ζωής. Γι ̉ αυτό, μετά τη θεία λειτουργία γίνεται ο μεγάλος αγιασμός των υδάτων (ενός ποταμού, μιας πηγής η εντελώς απλά ενός δοχείου τοποθετημένου μέσα στην εκκλησία).

Μιλώντας για τα μη αγιασμένα νερά, εικόνα του θανάτου - κατακλυσμού η λειτουργία τα ονομάζει υδατόστρωτο τάφο. Πραγματικά, η εικόνα δείχνει τον Ιησού να εισέρχεται στα νερά, στον υγρό τάφο. Αυτός εδώ έχει τη μορφή ενός σκοτεινού σπηλαίου (εικονογραφική μορφή του άδη) περιέχοντας όλο το σώμα του Κυρίου (εικόνα του ενταφιασμού, που προσφέρεται στο μυστήριο του βαπτίσματος με ολική κατάδυση, μορφή του πασχαλίου τριημέρου), για να αποσπάσει τον αρχηγό της φυλής μας στη ζοφερή διαμονή. Συνεχίζοντας τον προκαταβολικό συμβολισμό της Γεννήσεως, η εικόνα των Θεοφανείων δείχνει την προκάθοδο του Χριστού στον Άδη: «καταβάς εν τοις ύδασιν έδησε τον ισχυρόν». Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, σχολιάζει: η κατάδυση και η ανάδυση είναι η εικόνα της καθόδου στον άδη και της αναστάσεως.

Ο Χριστός παριστάνεται γυμνός, είναι ντυμένος με την αδαμική γυμνότητα και έτσι αποδίδει στην ανθρωπότητα το ένδοξο παραδεισιακό ένδυμά της. Για να δείξει την υπέρτατη πρωτοβουλία του παριστάνεται βαδίζοντας η κάνοντας ένα βήμα προς τον άγιο Ιωάννη: ελεύθερα έρχεται και κλίνει το κεφάλι. Ο Ιωάννης είναι ταραγμένος: εγώ χρείαν έχω υπό σου βαπτισθήναι, και συ έρχη προς με; »... Ο Ιησούς τον διατάζει: «άφες άρτι». Ο Ιωάννης τείνει το δεξιό του χέρι σε μια τελετουργική χειρονομία, στο αριστερό κρατεί ένα ειλητάριο, κείμενο του κηρύγματός του.

Οι άγγελοι της Ενσαρκώσεως είναι σε μια στάση προσκυνήσεως, τα σκεπασμένα χέρια τους σε ένδειξη σεβασμού. Συμβολίζουν επίσης και εικονογραφούν το λόγο του αποστόλου Παύλου (Γαλατ. 3, 27) :«Όσοι γαρ εις Χριστόν εβαπτίσθητε, Χριστόν ενεδύσασθε...».

* Ο Παύλος Νικολάγιεβιτς Ευδοκίμωφ γεννήθηκε στην Αγία Πετρούπολη το 1900 και πέθανε στο Παρίσι το 1970. Υπήρξε ένας από τους πιο συγκροτημένους ορθόδοξους θεολόγους και συγγραφείς της εποχής μας, βαθύς γνώστης των φιλοσοφικών, επιστημονικών και κοινωνικών προβληματισμών του σύγχρονου ανθρώπου.


Δημοσιεύθηκε στο 4ο Τεύχος του Περιοδικού "ΑΓΙΟΣ ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ"